– Köktürkler Türk adıyla kurulan ilk devlettir. Başkentleri Ötüken, ilk hükümdarları Bumin Kağan’dır. Avar Devletinde demircilikle uğraşan Göktürkler, Töles’lerin isyanını bastırdıktan sonra Avarlara karşı isyan ederek bağımsızlıklarını elde ettiler. Böylece I. Köktürk Devleti kuruldu.
– Devlet geleneklere göre ikiye ayrıldı: Doğuyu yöneten Bumin Kağan ülkenin batı bölgesini kardeşi İstemi Yağbu’ya bıraktı.
– İstemi Yabgu, İpek Yolunu elinde tutabilmek için Akhunlar’a karşı Sasanilerle anlaştı. Akhun toprakları Köktürk’lerle Sasaniler arasında paylaşıldı.
– Sasaniler‘in İpek Yolunu ele geçirebilmek için Akhun topraklarının tümünü ele geçirmeye çalışması üzerine îstemi Yabgu, Bizans ile anlaşarak Sasanilerle savaştı.
Not: Köktürk-Bizans ittifakı sonucu zayıflayan Sasani Devletine Hz. Ömer zamanında Müslümanlar son vermiştir.
Çinlilerin Köktürk Devleti’nin içişlerine karışması sonucunda 582 tarihinde ülke ikiye ayrılmıştı.
– Mukan Kağandan sonra başa Tapo geçti.
– Çin seferinden dönerken beraberinde getirdiği rahiplerin etkisinde kalarak Budizm’e ilgi duydu. Ülkede Budist tapınakları ile Buda heykellerinin yapılması halkın tepkisine neden oldu.
– İstemi Yabgu’nun yerine geçen Tardu, Çin entrikalarının da etkisiyle kendisini Kağan ilen etti.
– Tapo’nun yanlış siyaseti, Tardu’nun ihtirası ve Çin’in entrikaları sonucu Köktürkler ikiye ayrıldı.
– Doğu Köktürk Devletinin başına Tapo’dan sonra İşbara geçti. İşbara dan sonra Doğu Göktürkleri 630 yılında Çin’in egemenliği altına girdi.
– Batı Köktürk Hükümdarı Tardu, Doğu ve Batı Köktürkleri birleştirmek için uğraştı. Çin üzerine seferler düzenledi. Su kaynaklarının Çin tarafından zehirlenmesi üzerine büyük kayıplar verdi.
– Tardu, İran ile mücadele ederek topraklarını genişletti.
– Güçlerini kaybeden Batı Köktürkleri de 659 yılında Çin egemenliğine girerek yıkılmışlardır.
I.Köktürk devletinin yıkılmasından sonra Türk boyları elli yıl süre ile Çin esaretinde yaşadı. Çin Orta Asya’da yaşayan Türk boylarını zorla, Çin topraklarına götürdü. Çin Türk boylarından göçebe olanları yerleşik hayata geçmeye zorladı. Yerleşik olan Türkleri ise dağlara sürdü. Türkleri; Çin dinini, Örf ve adetlerini, dilini benimsemeye zorladı. Çin baskısı ve zulmü Türklerin bağımsızlık duygularını harekete geçirdi. Çine karşı ilk ihtilal girişimini Asena Ailesinden Kürşad başlattı. Kürşad Çin İmparatorunu rehin alıp Türkleri serbest bıraktırmayı amaçlayan bir plan hazırladı. Kürşad bu plan doğrultusunda Çin İmparatorunun sarayını bastı. Ancak başarılı olamadı.39 arkadaşı ile birlikte kahramanca savaşarak öldü. Kürşad’ın yaktığı bağımsızlık ateşi bütün Türk boylarını etkiledi. Bir süre sonra yine Asena ailesinden Kutluk adlı bir lider, Çine karşı bağımsızlık savaşı başlattı. Kutluk yardımcısı Tonyukuk ile birlikte Türkleri Çin esaretinden kurtardı ve II.Göktürk devletini kurdu.
İlteriş Kağan öldüğünde çocukları Bilge ve Kül Tigin küçük olduğundan devletin başına kardeşi Kapgan geçti.
– Çin’de yaşayan Tüklerin Ötügene dönmesini sağlamak.
– Çin’i Sürekli baskı altında tutmak.
– Orta Asya’daki tüm Türk boylarını Köktürk egemenliği altında toplamak.
Kapkan ölümünden sonra yerine İnal geçti ancak bu durumu Bilge ve Kül Tigin Kağan kabul etmedi ve Tonyukuk’un yardımıyla İnalı Yok ettiler. Bilge tahta geçti. Tonyukuk baş danışmanlık yaptı. Kül Tigin de ordunun başına geçti. Bu dönem devletin en parlak dönemi oldu.
-Bilge kağandan sonra başa gelenler ülkeyi idare edemediler
-Taht kavgaları ülkeyi yıprattı.
– Son olarak Uygurlar II.Köktürk Devletine son verdiler.
KÖKTÜRK DEVLETİ’NİN TÜRK TARİHİNDEKİ ÖNEMİ:
1)- Tarihte ilk defa Türk adıyla kurulan devlet, Köktürk Devleti’dir.
2)- Orhun Anıtlarını dikerek (II.Köktürk zamanında) Türk tarihi ve Türk edebiyatının ilk yazılı kaynaklarını oluşturmuşlardır.
3)- Milliyetçilik duygusu, Fransız ihtilalinden 1000 yıl önce Göktürkler döneminde en yüksek seviyede yaşanmıştır.
4)- Asya Hun Devleti’nden sonra Türkleri tarihte ikinci defa tek bayrak altında toplamayı başarmışlardır.
UYGUR DEVLETİ (744-840)
Karluk ve Basmiller’le birleşerek II. Göktürk Devletini yıkan UYGURLAR Orhun bölgesinde UYGUR DEVLETİ’ni kurdular.(745)
Kurucuları KUTLUK BİLGE KÜL KAĞAN, merkezleri Ordubalık (Karabalsagun)’dur.
NOT: Kutluk Bilge Kül Kağan Türklerin şehir kuran ilk hükümdarıdır. İlk Türk şehri Ordubalıkdır.
Bilge Kül Kağan’dan sonra MOYENÇUR başa geçmiş, onun döneminde Müslüman Araplar(Abbasiler) ile
Çinliler arasında Talas Savaşı yaşandığından, Abbasilere yenilen Çinliler güç kaybına uğramışlardı. Bu
durumdan yararlanan Uygurlar Çinin TARIM havzasını ele geçirdiler. Moyençur’dan sonra başa BÖGÜ KAĞAN geçti.
BÖGÜ KAĞAN DEVRİ: Bu devirde Uygur Türkleri ile çin arasında iyi ilişkiler kuruldu, ticaret gelişti.
Bögü Kağan Çine yardım amacıyla “Tibet Seferine” çıktı.
Tibet Seferi ve Sonuçları:
Bögü Kağan tibet seferi sırasında iki MANİ(MANİHEİZM) rahibini yanına alarak ülkesine geri döndü. Bu rahipler Uygur Türkleri arasında Mani dininin yayılmasına sebep oldular. Ayrıca Türkler arasında Budizm’de yayılmaya başladı.
Mani Dininin Özelliği: Avlanmayı, et yemeyi ve savaşmayı yasaklayan bir dindir.
Mani Dininin Uygurlar üzerindeki Etkileri:
1- Uygurlar Savaşçılıklarını kaybettiler.
2- Yerleşik hayata geçtiler. (Türklerde ilk defa yerleşik hayata Uygurlar geçmiştir.)
3- Yerleşik hayata geçmeleriyle Uygurlar ticaret, bilim, sanat ve edebiyat gibi bir çok alanda geliştiler.
KANSU(SARI UYGUR) DEVLETİ (847-1226):
Kırgızlardan kaçarak Kansu Bölgesi’ne gelen Uygurlar tarafından kurulan bu devlete Sarı Uygur Devleti de denilmektedir. 1209’da Moğolların hakimiyetine girmiştir.
TURFAN( DOĞU TÜRKİSTAN) UYGUR DEVLETİ (856-1209):
Kırgızlar tarafından kovulan Uygurların bir kısmı Turfan Bölgesi’ne gelerek, burada yeni bir devlet kurdular. Bu devletleri de Moğollar tarafından 1207’de yıkıldı. Uygurlar günümüzde Doğu Türkistan diye anılan bu bölgede Çin’e bağlı özerk bir devlet olarak yaşamaktadır.